მიკრორაიონი
სიუხვის პარამეტრები
რომეა მურინი
შესავალი
ტერმინი „საბჭოთა კავშირი“, როგორც წესი, ნეგატიურ კონოტაციას ატარებს. ის ხშირად ასოცირდება საბჭოთა რეჟიმთან, საბჭოთა პერიოდის რეპრესიებთან და ხრუშჩოვის ეპოქის ეკონომიკურ რეგენერაციასთან. რეჟიმმა, ბევრი თვალსაზრისით, თავდაპირველი სოციალური თანასწორობისა და კომუნალური ცხოვრების იდეოლოგიური პრინციპები დაამახინჯა, რამაც საზოგადოებაში ამ იდეების სტიგმატიზაცია მოახდინა და ისინი მათი ცნობიერებიდან ამოშალა. თუმცა, ამ ფუნდამენტურმა პრინციპებმა, საფუძველი ჩაუყარეს ადრეული საბჭოთა დროების სივრცით დაგეგმარებას და კარგად ასახავენ სივრცითი რეფორმების რევოლუციურ ხასიათს. ამ სტატიის მიზანია, წარმოაჩინოს საბჭოთა კავშირის კონკრეტული პერიოდი - 1920-1930-იანი წლები (ადრეული მე-20 საუკუნიდან სტალინის სოციალური კლასიციზმის დასაწყისამდე) - რათა მოხდეს თანამედროვე პრაქტიკოსებისთვის „სოციალისტური კონდენსატორის“ კონცეფციის გადააზრება, განსაკუთრებით კი სოციალურ-სივრცითი ფაქტორებისა, რომელთაც განსაზღვრეს საბჭოთა ურბანული დაგეგმარება და დასაბამი დაუდეს „სიუხვის პარამეტრების“ ცნებას.
ადრეული საბჭოელი რევოლუციონერების, კონსტრუქტივისტი არქიტექტორებისა და ურბანული დამგეგმარებლების იდეები მიმართული იყო ყოველდღიურობის, როგორც ცენტრალური მოვლენის წინ წამოწევისკენ. მათ ჰქონდათ ცხადი წარმოდგენა იმაზე, თუ როგორ უნდა თანაეცხოვრა საზოგადოებას იმის უარყოფით, რასაც მას კაპიტალისტური, ე.ი. ბურჟუაზიული კლასი საუკუნეების მანძილზე კარნახობდა. დროის ამ კონკრეტულმა მონაკვეთმა ადამიანური განვითარება, კულტურული ცნობიერება და სოციალური თანასწორობა პირად ინტერესებზე მაღლა დააყენა. კონსტრუქტივისტი პრაქტიკოსების მიერ სივრცითი რეფორმების ხელახლა დანერგვის ფაქტები, ამ რეფორმებთან დაკავშირებული სოციო-კულტურული განვითარება, მიწის პირადი საკუთრებიდან „გათავისუფლებასთან“ ერთად, ჩვენ დროშიც ინარჩუნებენ აქტუალურობას. ამ აზრის გათვალისწინებით, სტატია ისწრაფვის საბჭოთა პერიოდში აღმოცენებული სოციალურ-სივრცითი ურთიერთკავშირის განზოგადებას და შემდეგ კითხვებს სვამს: რომელმა მმართველობის მოდელებმა მოახდინა საზოგადოების პირადი ქონების იდეით მართული კაპიტალისტური მიდგომების ჩამოშლა? რომელი სივრცითი პარამეტრები აძლევენ სოციალურ თანასწორობას განვითარების საშუალებას იმისათვის, რომ მან ყოველდღიურობაში იჩინოს თავი? როგორ გამოვყოთ სოციალური კოლექტიურობისთვის სასარგებლო სივრცითი პარამეტრები და რა მასშტაბები აქვს მათ ეფექტურობას?
ნაციონალიზებული მიწის საკუთრება
„სწორედ მიწის საკუთრების ეს ახალი ფორმა კვებავს პროლეტარიატის მესაკუთრეობის უფლებას, მაშინ, როცა კაპიტალიზმი ახდენს იმ მიწის მონოპოლიზაციას, რომელსაც რეალურად არავინ იყენებს“
კარლ მარქსი, კაპიტალი, ტომი 1
მიწის საკუთრების შესახებ ბრძანებულების საჭიროება (Декрет о земле), რომელსაც ხელი ვ.ი. ლენინმა 1917 წლის 26 ოქტომბერს მოაწერა, არისტოკრატთა და პროლეტარებს (ბურჟუებსა და გლეხებს) შორის არსებული სოციალური უთანასწორობის გაქრობის აუცილებლობამ გამოიწვია. ეს ბრძანებულება წინ აღუდგა სახელმწიფოს „იზოლაციის“ მზარდ ტენდენციას და სწორედ ის დოკუმენტია, რომელმაც მმართველი კლასების იერარქიული წყობა ჩამოშალა და პოლიტიკურ სისტემის შიგნით საზოგადოების როლი ხელახლა განსაზღვრა. მიწა, საბჭოთა კავშირში, გახდა ეროვნული საგანძურის ტოლფასი, ხოლო პირადი საკუთრების გაუქმებამ „ბურჟუაზიის სრული დომინაციისგან გათავისუფლებულ ხალხის შესაძლებლობებზე დაკვირვებისთვის“ ახალი პერსპექტივები გააჩინა. ეს მოვლენა ისტორიის წიგნში ახალ თავად შეიძლება განიხილოს: „ადამიანების კაპიტალისა და სახელმწიფოს ზემოქმედებისგან გათავისუფლება და მათ მიერ საკუთარი ბედის თავად გადაწყვეტის მცდელობა“.
სოციალური კონდენსატორი
კითხვა „როგორ ცხოვრობ?“ („Как ты живешь?”) და ახალი საზოგადოების ხედვა წამყვან ბოლშევიკ ფიგურებსა და მათ მიმდევარ რევოლუციონერებს მოსვენებას არ აძლევდა. სოციალისტური კულტურაც იმ თეორიტიკოსების მიერ ჩამოყალიბდა, ვინც მარქსისტულ ფილოსოფიაში იყვნენ დახელოვნებულნი – ბუნდოვანი თეორიები და პრაქტიკა – და ახდენდენ ამ უკანასკნელის ადაპტირებას სოციალისტური ქალაქების მშენებლობის ყველა პროცესში. ახალი ურბანული გარემო იმ კრიტიკულ მიდგომას გულისხმობდა, რომელიც ძველ დოქტრინებს უარყოფდა და ახალი იდეოლოგიების ადეკვატური იქნებოდა – თანასწორობა და “გაუცხოების” განდევნა:
„ობიექტის ‘პროგრესული დისტანცირების იდეა’: გაუცხოება არ არის მხოლოდ ეკონომიკური, ის ასევე ცხოვრების ყველა კუნჭულზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვაა. ეს იდეა კვებავს ბურჟუაზიულ აზროვნებას, რომელიც თავადაა მოკლებული უნარს, ჩაწვდეს სამყაროს სიღრმეებს, რის გამოც ის შორსაა რეალობისგან“.
ამავე ჭრილში, მნიშვნელოვანია მარქსიზმის ფორმულირება, როგორც “რუსული ვერნაკულარი”-ს ცნება, რომელიც 19-ე საუკუნის დასასრულის და მე-20-ს დასაწყისის მიჯნაზე გაჩნდა. მარქსის ფილოსოფია გამოყენებულ იქნა, როგორც ინსტრუმენტი სოციალისტური თეორიის ყოველდღიურობაზე მორგებისთვის - „თეორია არა დოგმა, არამედ გზამკვლევია ქმედებისკენ“. საბჭოთა არქიტექტორებმა და ურბანულმა დამგეგმარებლებმაც თავიანთი ყურადღება და პასუხისმგებლობა ყოველდღიური რეალობისა და „ახალი ყოფის“, (“Новый Быт”) – ახალი საცხოვრებელი გარემოს შექმნისკენ, სოციალისტური სულის „მშენებლობასა“ და ადამიანთა ქცევის ჩამოყალიბებისკენ მიმართეს.
აქ მნიშვნელოვანია ხაზი გაესვას, რომ საბჭოთა კონტექსტში, ქცევის ნორმების დადგენა არა კონტროლის ტაქტიკა, არამედ კოლექტიური მომავლის მშენებლობა და ტექნოლოგიური განვითარების გზით შეუძლებლის, რაღაც მიუწვდომლის მიღწევა იყო. 1927 წელს, ოქტომბრის რევოლუციის 10 წლის თავზე, „სოვრემენნაია არხიტექტურა (შA)”-ს რედაქტორებმა (კონსტრუქტივისტული ჟურნალი) შეიმუშავეს ახალი არქიტექტურული კონცეფცია და მიზანი: განევითარებინათ „ჩვენი ეპოქის სოციალური კონდენსატორი“. ეს იყო ის ხედვა, რომელიც დამყარებული იყო სოციალურ ინტერაქციასა და თანამშრომლობაზე, როგორც ფუნდამენტურ ელემენტებზე, რომელიც ქცევის ახალ კოდექსს, ნორმებსა და ჩვეულებებს აყალიბებდა, არსებითად მნიშვნელოვანს ადამიანური ცნობიერების ასამაღლებლად და კაცობრიობის წინსვლის გასანმტკიცებლად. სივრცობრივი ტერმინებით რომ ითქვას, ეს ყველაფერი იყო „სუპერსტრუქტურები“ – სოციო-კულტურული სისტემების კოლექტიური ქსელი – როგორც ყველა სოციალისტური დასახლების ცენტრალური ნაწილი – და აერთიანებდა ისეთ დაწესებულებებს, როგორიცაა სკოლები, საბავშვო ბაღები, ინტერნატები, კლუბები, კინოთეატრები, კულტურის სახლები, სასადილოები, პარკები და სათამაშო მოედნები. ეს იდეა, საბჭოთა კავშირში განვითარებული იდეებიდან ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრი და თვალსაჩინოა, როგორც არქიტექტურული, ისე ურბანული თვალსაზრისით. ის პირდაპირ პასუხობდა უთანასწორობის, სიდუხჭირის, კულტურული გაუცხოებისა და გაუნათლებლობის პრობლემებს.
თვით-კმარი უბანი
ადრეული საბჭოთა დაგეგმარება „სოციალისტურ კონდენსანტისკენ” სწრაფვაში გულისხმობდა ქალაქების შიგნით თვით-კმარი უბნების შექმნას. უბნებში შენდებოდა იოლად მისადგომი საერთო მოხმარების დაწესებულებები, თანაც საერთო საცხოვრებლების სიახლოვეს, სწორედ საკუთრების შეგრძნების უზრუნველყოფისა და „გაუცხოების“ გაქრობის მოტივებით. ამ პერიოდისთვის დამასახიათებელი თავისებურება იყო საცხოვრებელი კომპლექსების სამუშაო ადგილებთან ან/და ეკონომიკური მნიშვნელობის მქონე ობიექტებთან ახლოს აშენება, რათა მომხდარიყო მათი სოციო-კულტურულ დაწესებულებებთან გადაკვეთა. სწორედ ამ დროს გაჩნდა „ყოველდღიურობის დაგეგმარების“კონცეფციაც.
ამ უბნების მოსახლეობა უფლებამოსილი იყო თავად მიეღო მონაწილეობა იმ აქტივობებისა და პროგრამის გაძლიერებაში, რომლებიც კოლექტიურ სივრცეებში მიმდინარეობდა. დღეს, თვით-კმარი უბნების იდეა ასოცირდება ადრიანი საბჭოთა მოდერნიზმის ხრუშჩოვის ეკონომიკურ პერიოდთან, „მიკრორაიონების“ ტიპოლოგიასთან – რაც 60, 70-იანი წლებით დათარიღებული, ინდუსტირული წესით დამზადებული, მრავალფუნქციური საერთო საცხოვრებლებია. თუმცა, თვით-კმარი უბნების იდეა ფაქტობრივად ომის წინანდელ პერიოდში, 30-იან წლებში ჩამოყალიბდა, ხოლო მისი ხორცშესხმა „სოციალისტური კონდენსატორის“ კონცეპტუალიიზაციისას მოხდა.
შაბოლოვკას უბანი
შაბოლოვკას უბანი, ბევრის აზრით, თვით-კმარი უბნების ორიგინალური იდეის ერთ-ერთი მთავარი ექსპერიმენტალური კერაა. დღემდე, ის ხასიათდება, როგორც „1920-იანი წლების სასიცოცხლო წრე: საბავშვო ბაღიდან კრემატორიუმამდე“. ფაქტობრივად, აქ რეზიდენტთა ყველა საჭიროება უბნის ტერიტორიაზე იყო თავმოყრილი, იმდენად, რომ ადამიანებს შეეძლოთ მთელი თავიანთი ცხოვრება ერთ სამეზობლოში, იქიდან გაუსვლელად გაეტარებინათ. საწყისი პუნქტი იყო შუხოვის კოშკი, რადიო გადამცემი (1919 – 1922), დაპროექტებული ვლადიმირ შუხოვის მიერ. კოშკი აშენდა სხვადასხვა ქვეყანაში ახალი სახელმწიფოს იდეოლოგიის პროპაგანდისთვის და ის მალევე გახდა „ახალი საზოგადოების“ პროგრესისა და განვითარების სიმბოლო. ორი არქიტექტორის, გეორგი ვოლფენზონის და სამუილ აიზიკოვიჩის მიერ შექმნილი კოოპერატივ „1-სტ Aსსოციატიონ ოფ ძამოსკვორეცჰყე’’-ის პირველი კომუნალური საცხოვრებელი მალევე გაჩნდა კოშკის მახლობლად. სამშენებლო გეგმა შექმნილი იყო “Д” ტიპის ფორმის მიხედვით, რის შუაგულშიც განთავსებული იყო საჯარო მოხმარების სივრცეები, საცხოვრისი კი კიდეებზე იყო განლაგებული. საცხოვრისის კომპლექსებში კორიდორების სისტემა იყო გამოყენებული, სადაც ყველა სართულზე 9-დან 12 კვ.მ.-ის იზოლირებულ საცხოვრებელ უჯრედებს შეხვდებოდით. აქ ასევე იყო ვესტიბიული, საერთო სააბაზანოები, საპირფარეშოები და საკვების მოსამზადებელი ოთახები. ფასადის მხარეს განთავსებული საზიარო აივნები, ყველა სართულზე მაცხოვრებელთა ფლიგელებს ერთმანეთთან აკავშირებდა, საოჯახო მისაღები ოთახები კი ერთმანეთს კომუნალური ეზოების მხრიდან უყურებდა. სწორედ ასეთი ფიზიკური და ვიზუალური ურთიერთკავშირისა და ფამილარობის გაჩენით წარმოიშვა ახლობლობის შეგრძნება მეზობლებს შორის და მოხდა კომუნალურ სივრცეებში უსაფრთხოებისა და დაცულობის ცნების ინსულირება. უფრო მეტიც, სოციო-კულტურული სივრცეების შენობების შუაგულში თავმოყრით, არქიტექტურამ ხაზი გაუსვა კოლექტიურობას, როგორც კომუნალურ/საზიარო იდენტობას. კომუნალური საცხოვრებლების პირველ სართულზე განთავსებული იყო სამედიცინო ოთახი, საბავშვო ბაღი და სასადილო, რაც ქალებს ოჯახური ცხოვრების ტვირთისგან გათავისუფლებაში და საქმიანი ცხოვრების დაწყებაში ეხმარებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ დაგეგმარება არ ითვალისწინებდა გენდერული როლების გადააზრებას, თავისი ძალისხმევებით ის მაინც იყო რადიკალური, და არა მხოლოდ ბავშვის აღზრდის პროფესიონალიზირების, არამედ კოლექტიური შრომის მნიშვნელობის ხაზგასმას ახდენდა. მეორე სართულზე შეხვდებოდით კლუბს, სადაც იყო ორ-ოთახიანი ჰოლი და რამდენიმე საკითხავი ოთახი საღამოს მეცადინეობებისთვის. აქ მიმდინარეობდა პოლიტიკური და კულტურული დებატებიც. ბოლო სართული და სახურავი ფიზიკურ მომზადებას ეთმობოდა. აქ განთავსებული იყო ფიზკულტურის დარბაზი, სარბენი ბილიკი, სოლარიუმი და საზაფხულო კინოთეატრი. სხვადასხვა სართულზე განლაგებულ ამ პროგრამებზე ყველა მაცხოვრებელს თანაბარი უფლება ჰქონდა. ასეთი ტიპის დაგეგმარებამ კი ხელი შეუწყო კოლექტიურ ინტერაქციასა და სოციალური ჩართულობის გაძლიერებას, რომლის პროპაგანდასაც სწორედ რევოლუცია ეწეოდა.
პირველი და ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ავანგარდული ურბანული დასახლება, ხავსკო-შაბოლოვსკის საცხოვრებელი ბლოკი (1927–1929), შაბოლოვსკას კომუნალური დასახლების მოპირდაპირე ქუჩაზე აშენდა. პროექტი ასნოვამ (ახალი არქიტექტორების ასოციაციამ) განახორციელა. ბლოკი L ფორმის ცამეტი შენობისგან შედგებოდა. ყველა შენობა ერთმანეთს მარჯვენა კუთხეებით ესაზღვრებოდა, თავად კუთხეები 45 გრადუსით ქუჩისკენ იყო მოტრიალებული, სახლების წიბოები კი შუხოვის კოშკს უყურებდა. ასეთი სივრცობრივი მოწყობის მთავარი მახასიათებელი იყო ქსელური კავშირის მოწყობა შიდა მცირე ზომის ეზოების საშუალებით, რომელსაც „სუპესტრუქტურა“ ეწოდებოდა და შედგებოდა სამოქალაქო ბიუროს, საუნის, ბიბლიოთეკისა და კლუბისგან, რომლებიც ახდენდნენ მეზობლურობით დაკავშირებული სოციო-კულტურული აქტივობების კონდესნირებას. ეს სივრცეები იყო რეზიდენტთა საცხოვრებელი ფართების გაგრძელება, სადაც საკუთრებისა და მიკუთვნებულობის შეგრძნება პირდაპირ იყო დაკავშირებული სამეზობლოს სიახლოვესა და სიმჭირდროვესთან. მარტოოდენ ამ სივრცეებში გასეირნებით, მაცხოვრებლები უამრავ აქტივობას აწყდებოდნენ, რაც მათ სამეზობლო თემთან ინტეგრაციაში ეხმარებოდათ. ამ მცირე მასშტაბის დაწესებულებების საცხოვრებელ გარემოში დისტრიბუციამ სტიმული მისცა და გავლენა მოახდინა მოულოდნელი ქსელებისა და აქტივობების წარმოქმნაზე. წარმატებულმა ურბანულმა გეგმამ მომდევნო წლებში საფუძველი დაუდო უამრავი სხვა ასეთი სახის ექსპერიმენტალური საცხოვრებლების მშენებლობას - მათ შორისაა მოსტორგის უნივერმაღი, სახლი - კომუნა ორჯონიკიძის ქუჩაზე / - საძილე კორპუსი, დროვიანაიას მოედანზე განთავსებული სკოლა, მოსკოვის პირველი კრემატორიუმი, მშობიარეთა კლინიკის მეცნიერებათა აკადემია. ეს იყო სივრცითი მოდელი, რომელმაც კულტურული და სოციალური დაწესებულებების ყოველდღიურობასთან ინტეგრაციით, ამ უკანასკნელის ურბანული მასშტაბით შესწავლის ახალი დიაპაზონები წარმოშვა.
სიუხვის პარამეტრები: სოციალური კონდენსატორი და პროექციული უნარები
საბჭოთა იდეალისტების უტოპიური ხედვის ავტორიტარული რეჟიმისგან გამიჯვნით, - რააც საბოლოო ჯამში საბჭოთა კავშირის დასასრული განაპირობა, - შესაძლებელია სოციალური კონდენსატორის პოტენციურ გლობალურ მომავალზე საუბარი; მის უნარზე დაამსხვრიოს თანამედროვე მკაცრი სოციო-პოლიტიკური სისტემები; როდესაც ის საფუძვლად უდევს ცხოვრებისუნარიან ფუნდამენტურ სივრცით პარამეტრებს და ადაპტირებულია თანამედროვე სოციუმის მოთხოვნებთან. ამ შემთხვევაში, თავს იჩენს ორი პრობლემატური გარემოება: 1. კერძო სექტორის მიერ საერთო საჯარო მიწების დაურეგულირებელი კომერციალიზაცია; 2. სოციო-კულტურული ინფრასტრუქტურის მინიმუმამდე გაქრობა და შედეგად მათზე ხელმისაწვდომობის აღკვეთა.
თანდათანობითი პრივატიზაციისა და სოციო-კულტურული ინსტიტუციების შესანარჩუნებლად სახელმწიფო ინსტიტუციების ინოვაციური სტრატეგიების ნაკლებობას, როგორც პოსტ-საბჭოთა, ისე სხვა სახელმწიფოებში, საკუთრების ფუნდამენტალური უფლების არასწორად გამოყენებასთან მივყავართ. ასეთი სივრცეების უმეტესობა უარყოფილი, დანგრეული, ჯენტრიფიცირებული, ან შემოსავალზე ორიენტირებული გაერთიანებების მიერაა ათვისებული. რადგან საზიარო მიწებისა და სოციალური ინსტიტუციების კომერციალიზაცია ნორმად იქცა, საკუთრების მოდელებში უნდა გადაფასდეს ინვესტორული სტრუქტურები, მაშინ, როცა მათ მიღმა არსებული ჰიპოთეზური და ბუნდოვანი მექანიზმები უნდა დარეგულირდეს. კერძო სექტორის მიერ მიწების შეძენის ამჟამინდელი მასშტაბები – დიდ და პატარა ქალაქებსა და სოფლებში იმ დონემდე გაიზარდა, რომ ისინი საერთო საცხოვრებლების, სამეზობლოებისა და საჯარო ინსტიტუციების დაკავებით, საკუთრებების მრავლაფეროვნებას აქრობენ და შენობების, ისევე როგორც მათი მაცხოვრებელების, მომავალს განსაზღვრავენ. სასკია სასენი “გლობალური კაპიტალი და ურბანული მიწა“-ში, „ქალაქების ქალაქურობის“ დაცვისკენ მოგვიწოდებს, - „თუ დავაკვირდებით რუქას იმ შესყიდვებისა, რომელიც ხდება საჯარო და კერძო ქონების შემთხვევაში, და სადაც ყველაფერი კერძო საკუთრებად იქცევა, როგორც სოფლებში, ისე ურბანულ ადგილებში, მივხვდებით, და გავიაზრებთ საცხოვრებელ სივრცეს, როგორც მეტად ფართე კატეგორიას. როგორ დავიცვათ მომავალი, რომელიც ადამიანებს საშუალებას მისცემს იცხოვრონ ქალაქებში, რომლებიც ნამდვილი ქალაქებია?“
ტრანსფორმაციის ამ შეუქცევად საფრთხეს ახასიათებს ტენდენცია, სახე უცვალოს სამთავრობო სტრუქტურას, მოახდინოს მასზე ზეგავლენა მიწით სარგებლობის საკითხში და ამით მოარგოს კერძო, მიკრო ინტერესებს. როცა გადაწყვეტილების მიღების ძალაუფლება საჯარო ინსტიტუციებიდან კორპორაციული ინვესტორების ხელში ინაცვლებს, იგივე ხდება სოციალური და ურბანული საჭიროებების შემთხვევაში და შედეგად, ადგილობრივი „სამეზობლოები“ ხდება დაუცველი შემოსავალზე მორგებული კორპორაციების წინაშე. ეს ეკონომიკური მექანიზმები და მათი გამუდმებული უპასუხისმგებლო ტრანზაქციები, საცხოვრებლად ვარგისი ურბანული ქსოვილის შექმნის იდეას უარყოფენ. აქცევენ მას უცხოდ და გამოუსადეგარად, რაც კერძო ინვესტორს უფლებას აძლევს, შექმნას მთლიანად შემოსავალზე ორიენტირებული ინფრასტრუქტურა, რომელიც არ ითვალისწინებს და არ უზრუნველყოფს სოციუმის მოთხოვნებზე მორგებულ საცხოვრებელი პირობების შექმნას. ჩვენთვის, ურბანული პრაქტიკოსებისთვის, მნიშვნელოვანია არ აღვიქვათ სამეზობლო კულტურა მხოლოდ ტერიტორიულად დაკავშირებულ ერთიანობებად, არამედ დავინახოთ ის, როგორც თანმხვედრი სოციალური დიალოგებისა და ურთიერთგაგების მქონე წყობა. ჩვენ არ უნდა უგულებელვყოთ მიკუთვნებისა და იდენტობის შეგრძნების შექმნის გავლით ფიზიკური ცვლილების, ფიზიკური საზღვრებისა და სოციალური ინფრასტრუქტურის მნიშვნელობა. ამდენად, კონსტრუქტივისტთა იდეებმა, რომლებიც უთანასწორობის საპასუხოდ გაჩნდა, საზღვრები გადაკვეთა და ისინი დროსთან ერთად, უნივერსალურად მნიშვნელოვანი გახადა. ეს ყველაფერი კი იმისთვის, რომ ცოდნის ამაღლება და სოციუმის განვითარება გლობალურ დონეზე ხდებოდეს.
შენიშვნები
1. მიჰალ მურავსკი, ჯეინ რენდელი, სოციალური კონდენსატორი: არქიტექტურული რევულოციის საუკუნე, 1917-2017, ლონდონი: არქიტექტურის ბრიტანული სამეფო ინსტიტუტი, არქიტექტურის ჟურნალი, 2017, 369-371.
2„ სიუხვის პარამეტრები“ - პარამეტრები გეოგრაფიულ რეფორმებსა და დაგეგმარებაში, პროტოკოლი, რომელიც იცავს, ინარჩუნებს და განამტკიცებს ცხოვრების ხარისხს მიკრო-მასშტაბების სამშენებლო გარემოში, მცირე, „სოციალური კონდენსატორის“ მიერ ინსპირირებული უპირატესობებით. ეს პარამეტრები მიზნად ისახავს ადამიანური განვითარების წინა პლანზე წამოწევას და სტიმულს აძლევს დიალოგს სოციალურ და გეოგრაფიულ საკითხებს შორის.
3. კარლ მარქსი, კაპიტალი. პოლიტიკური ეკონომიკის კრიტიკა. ტომი 1, წიგნი პირველი: კაპიტალის წარმოების პროცესი, მოსკოვი:Progress Publishers, 1887.
4. მარკ პარსელი, შესაძლო სამყაროები: ჰენრი ლეფაბრი და ქალაქზე უფლება, ვაშინგტონი: Journal of Urban Affairs, 2013, 145.
5. მარკ პარსელი, შესაძლო სამყაროები: ჰენრი ლეფაბრი და ქალაქზე უფლება.
6. ჰენრი ლეფაბრი, ყოველდღიურობის კრიტიკა: ერთტომიანი გამოცემა, ლონდონი, ვერსო, 2014.
7. ანნა კრუგლოვა, სოციალისტური თეორია და მარქსისტები: კემბრიჯის უნივერსიტეტის პრესა, 2017, 773.
8. ანნა კრუგლოვა, სოციალისტური თეორია და მარქსისტები.
9. მიჰაელ მურავსკი, რევოლუცია და სოციალური კონდენსატორი: არქიტექტორების მიერ ახალი, რადიკალური საზოგადოების აღმოჩენის მცდელობა, ჟურნალი სტრელკა, სექტემბერი 2017
10. ჰენრი ლეფაბრი ერთტომიანი გამოცემა, ლონდონი, ვერსო, 2014.
11. სასკია სასენი, გლობალური კაპიტალი და ურბანული მიწა, ურბანული ხანა: ქალაქების ფორმაცია. 2016.
12. იხ. იქვე
* ესსე პირველად გამოქვეყნდა CANactions Magazine-ის პირველ გამოშვებაში „მიკრორაიონები“ – „სიუხვის პარამეტრები“, რომეა მურინი.