ინტერვიუ თამთა მელაშვილთან. ესაუბრა ლიკა თარხან-მოურავი

თამთა, გილოცავ ახალ რომანს! როგორც მარიჯანის მკვლევართან, შენთან საუბარი დიდიხანია მინდოდა. თუმცა, მას შემდეგ რაც შენი ახალი რომანი „შაშვი შაშვი მაყვალი“ წავიკითხე, ბევრი საინტერესო პარალელი შევნიშნე მარიჯანის ლექსებსა თუ დღიურებში აღწერილ განცდებსა და რომანის მთავარი გმირის ეთეროს გულახდილ მონათხრობში. ამიტომ, დანართის ამ გამოცემისათვის, გადავწყვიტე ორივე თემის გარშემო გველაპარაკა. პირველ რიგში მაინტერესებს, როგორ დაიწყე ბიოგრაფიის კვლევა?

რამდენიმე წლის წინ ხელში ჩამივარდა ფონდ „ტასოს“ მიერ გამოცემული კრებული „საკუთარი ოთახი“. სხვა ტექსტებთან ერთად, იქ შესული იყო ამონარიდები მარიჯანის დღიურიდან, სადაც ის სექსუალობაზე და ქალის სხეულზე ლაპარაკობს. მანამდე, რა თქმა უნდა, მარიჯანი გაგონილი მქონდა, როგორც საბავშვო მწერალი. ეს დღიურები რომ ვნახე, მახსოვს, ძალიან დიდი შთაბეჭდილებებისის ქვეშ მოვექეცი. ცოტა ხნის შემდეგ დავიწყე ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის პროექტზე („50 ქალი საქართველოდან“) მუშაობა. მკვლევარები რომ შევიკრიბეთ, მახსოვს, ვთქვი, რომ ელენე ახვლედიანზე და მარიჯანზე მუშაობა მე მინდოდა. აღტაცებული ვიყავი იმ ფიქრით, რომ ელენეს ბიოგრაფიას, როგორც ქვიარ ბიოგრაფიას ისე დავწერდი და მარიჯანთან კი ქალის სექსუალობის ასახვაზე გავამახვილებდი ყურადღებას. საბოლოო ჯამში, ელენეს ქვიარ ბიოგრაფიის დაწერა ვერ მოხერხდა. საბოლოო ჯამში, ელენეს ქვიარ ბიოგრაფიის დაწერა ვერ მოხერხდა, არქივი ან რაიმე ტიპის პირველადი წყარო ხელმიუწვდომელი დარჩა, რაზეც დღემდე გული მწყდება. მარიჯანთან, მეტ-ნაკლებად, გავატარე ის ხაზი, რაც მინდოდა კვლევისას იმ დასკვნამდე მივედი, რომ მისი თანამედროვე ქალი ავტორის მსგავსად, მასაც მოუწია საბავშვო მწერლობისთვის შეეფარებინა თავი. ქალის სექსუალობაზე და სხეულზე წერას სოცრეალიზმის საბჭოთა ცენზურის პირობებში ღიად ნამდვილად ვერ გააგრძელებდა. მახსოვს, მაშინ ბიბლიოთეკაში მისი 1920-იანი წლებში გამოცემული ლექსების კრებული ვნახე, რომელიც ზუსტად ქალის გრძნობებისა და სექსუალობის ასახვითაა საინტერესო. მერე, მოგვიანებით გამოცემულ საბავშვო ლიტერატირას გადავავლე თვალი, რომელსაც ძალიან ეტყობა ძალიან ეტყობა საბჭოთა იდეოლოგიისა და პროპაგანდის ხელი. ისეთი შთაბეჭდილება მქონდა, რომ თითქოს ორ სხვა-დასხვა ავტორს ვკითხულობდი. ბოლოსკენ გამოცემულ მის არასაბავშვო ლექსებში კი ( უკვე ცენზურა რომ მობლაგვდა 1960-იანი წლებიდან), ძალიან დიდი სევდა და გულისწყვეტა ამოვიკითხე. თითქოს ძალიან წყდებოდა გული იმაზე, რომ თავისი თავის გამოხატვა ბოლომდე ვერ შეძლო. თუმცა, ვერ ვიტყვი, რომ მარიჯანი სისტემამ დაჩაგრა. ის, ამ მხრივ, სხვა ქალი ავტორებისგან განსხვავებულ მდგომარეობაში ნამდვილად იმყოფებოდა. მწერალთა კავშირში დიდი წინაც ჰქონდა და კარიერულადაც წინ წავიდა. აშკარაა თუნდაც ის რომ, იმდროინდელ  მწერალთა კავშირში გადაღებულ ფოტოებს თუ გადათვალიერებ, ერთადერთ ქალს, ვისაც თვალს მოკრავ მარიჯანია. დანარჩენი მწერალი ქალები, მაგალითად, ნინო ნაკაშიძე, ლიდია მეგრელიძე და სხვები, ლამის მხოლოდ სიკვდილის წინ „დააფასეს“, საკმაოდ ხანში შესულები. მაშინ, 1950-იანი წლების ბოლოს და 1960-იანების დასაწყისში დაიწყეს მათი კრებულების გამოცემა, იუბილეების გადახდა, თითქმის ყველა მათგანი პანთეონში დაკრძალეს და ა.შ. ეს იმიტომ, რომ ამ დროს ზოგადად, საბჭოთა კავშირში გენდერული პოლიტიკა შეიცვლა. მაშინდელ ბიპოლარულ სამყაროში, საბჭოთა კავშირს მტკიცება მოუწია აშშ-ს წინაშე, რომ ის მართლაც გენდერული თანასწორობის გამტარებელი და ქალებისთვის ემანსიპატორული სახელმწიფო იყო, რაც საქართველოში გამოცემებითა და იუბილეების გამართვით გამოვლინდა მწერალი ქალების.

როგორც უკვე სამი ნაშრომის ავტორს, მიგაჩნია, რომ დღეს ძირეულად შეიცვალა მდგომარეობა ქალი მწერლების მიმართ?

რა თქმა უნდა შეიცვალა, მაგრამ რაღაც ბარიერები მაინც არსებობს. ვიტყოდი, რომ შეიცვალა ბოლო 10-15 წელიწადში. დრომ შეცვალა. ახლა სხვა ისტორიულ კონტექსტში ვცხოვრობთ. 1920-იანი წლები საკმაოდ ტურბულენტური დრო იყო ქალი მწერლებისათვისაც, მათაც მოახერხეს „საკუთარი ორთქლის“, გამოშვება. მაგრამ მალევე, სტალინური ტერორის და ცენზურის პირობებში ყველაფერი შეიცვალა. ლიტერატურა სახელმწიფოს მიერ კონტროლდებოდა, მათ შორის მწერალთა კავშირის გავლით. რომელიც ძალიან მასკულინური და პატრიარქალური წარმონაქმნი იყო. იმისთვის, რომ ქალი მწერალი მკითხველამდე მისულიყო, მას მწერალთა კავშირის მიერ დაწესებული ყველა იდეოლოგიური თუ კულტურული ბარიერი უნდა გადაელახა. ამიტომ არის,რომ მართლა ერთი და ორი გამონაკლისის გარდა,მწერალთა კავშირს საქართველოში ქალი ავტორი არ ,,უწარმოებია’’. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ,მწერალთა კავშირი ან რაიმე ტიპის მსგავსი ინსტიტუცია აღარაა საჭირო იმისთვის,რომ დაიბეჭდო და მკითხველამდე რამე ფორმით მიხვიდე. სხვა თუ არაფერი,ინტერნეტია ხელმისაწვდომი და მისი საშუალებით მკითხველთან კომუნიკაცია ბევრად ადვილდება. შეიცვალა საგამომცემლო პოლიტიკაც. ის,რომ გამომცემლობის სათავეში დღეს ქალებიც არიან,ეს ძალიან ბევრს ნიშნავს,საკმაოდ გვიხსნის გზას ქალ ავტორებს. არა მგონია ჩემი რომანები და განსაკუთრებით,ბოლო რომელიმე კაც გამომცემელს მიეღო ისეთი ხელგაშლით, როგორც ეს რეალურად მოხდა. თუმცა,კულტურული ბარიერები ისევ რჩება,რაც პირდაპირ კავშირშია ქალი მწერლების აღიარების საკითხთან, არა აქვს მნიშვნელობა ცოცხალი ავტორი ხარ თუ მკვდარი. მაგალითად, თუ კრიტიკა იწერება თანამედროვე ავტორებზე,ძირითადად კაცებზე იწერება. ხანდახან მგონია,რომ კაცებმა უბრალოდ არც იციან როგორ, რა ენით წერონ ქალ ავტორებზე. კაცებზე უფრო იციან - სადღეგრძელოს მსგავსი ტექსტითაა შექება ძირითადად. რა თქმა უნდა,არსებობს გამონაკლისი,ქალებისადმი მეტად გახსნილი კრიტიკის,მაგრამ ძალიან ცოტა. ან რაღაც სიებს რომ ადგენენ, ტოპ ქართველი პროზაიკოსები,მაგალითად . იქ სულ კაცები არიან. დიდი-დიდი,ათასში ერთხელ,ცალკე შეადგინონ ქალი მწერლების ტოპ სია,მაგრამ ქალების მონიშვნა ძირითადად,მაინც ცალკე, მარგინალურად ხდება.

ამას წინათ შეხება მომიწია ასევე ქართული ლიტერატურის სკოლის სახელმძღვანელოებთან. ერთადერთი ქალი,ვინც სკოლაში ისწავლება ანა კალანდაძეა,ისიც რამდენიმე ლექსით. ამ დროს,პროგრამაში ნახავთ კაცი მწერლების, მაგალითად მიხეილ ჯავახიშვილის და ნიკო ლორთქიფანიძის უსუსტეს,უცნობ და არაფრის მომცემ ტექსტებს,როცა, მაგალითად, ეკატერინე გაბაშვილი,მარიამ გარიყული და იგივე მარიჯანი სახელმძღვანელოებს გარეთ რჩებია. სკოლის  მოსწავლეებს როცა შევხვდი,ხუთი ქალი ავტორის ფოტო ვუჩვენე: გაბაშვილის,გარიყულის,ქეთი ნიჟარაძის,ზაირა არსენიშვილის და ანა კორძაია-სამადაშვილის. რა გასაკვირია,რომ ასეთ მოცემულობებში,ვერცერთი ვერ იცნეს.

მარიჯანის წერილებსა და ლექსებში,რამდენჯერმე შევამჩნიე თვითდაკნინება.გაბაშვილისადმი მიძღვნილ ლექსში მარიჯანი წერს: ,,თქვენ მიმიზიდეთ. თვალს დაგცვივდათ ობოლი მძივი / და... დამიწუნეთ ჩემი ლექსის გულახდილობა...’’. საწყენია რომ მარიჯანს მისი გულახდილობის გამო აკრიტიკებდნენ,მათ შორის იმ დროის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფემინისტი, ეკატერინე გაბაშვილი.

ეს შიდა კრიტიკა და  რეფლექსია ქალ ავტორებს ძალიან კარგად ჰქონდათ 1920-იან წლებში განვითარებული.მათთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. ამ კრიტიკასთან ერთად,შეიძლება იყო გულისტკენაც, მაგრამ ეს ძალიან ნორმალური პროცესია და რაიმე ტიპის დიდ დაპირისპირებას ქალ ავტორებს შორის ადგილი არ ჰქონია.პირიქით, ძალიან კონსოლიდირებულები იყვნენ. იმდენად დიდი ბარიერები ჰქონდათ მწერალთა კავშირის მხრიდან და იმდენად არსად იბეჭდებოდნენ,რომ 1920-იანი წლების შუა ხანებში თავად,თავისი სახსრებით შექმნეს ინიციატივა და ქართველ მწერალ ქალთა ალმანახი გამოსცეს. მწერალთა კავშირის არქივებში მაქვს ნანახი როგორ იხვეწებიან ეს ქალები ქაღალდს. და რა რაოდენობასაც ითხოვენ,იმის მეოთხედს აძლევენ. კაცები არსად ითხოვენ ქაღალდს,ისედაც აქვთ. სამაგიეროდ,ითხოვენ ორი ბოთლი ღვინის ჩუქებას,მგონი ახალი წლის აღსანიშნავად და უპრობლემოდ ჩუქნიან. გული მოუკვდება ადამიანს იმ ოქმებს რომ შეხედავს. ზოგადად, თანამშრომლობა და სოლიდარობა ისედაც არ გამორიცხავს კრიტიკას. ასე იყო ამ ქალების შემთხვევაშიც. ძალიან რადიკალურად განწყობილი და კრიტიკული იყო,მაგალითად, კატო მიქელაძე. ის ძალიან აკრიტიკებდა ქალ პოეტებს,მათ შორის მარიჯანსაც,ელენე დარიანსაც და საფო მგელაძესაც,რომ მათი ლექსები და სექსუალობის გამოხატვა უკიდურესად ჰეტერონორმატიული იყო და კაცის თვალზე იყო მორგებული. კი არის ეს ლექსები ჰეტერონორმატიული, მაგრამ აქვე ძალიან იგრძნობა ქალის agency და თავისუფალი თვითგამოხატვა,რაც ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი მგონია.

          მარიჯანის შემოქმედებითი აღფრთოვანება ხან მიმძაფრდება და ხან მინელდება. ვერ ჩამოვყალიბდი. ერთის მხრივ მისი 1920-იანი წლების ნამუშევრები ძალიან მნიშვნელოვანი მგონია, მაგრამ ნაკლებად მომწონს გვიანდელი პოეზია. ამიტომ, ჩემ თავსაც სულ ვეკითხბეი და შენც მინდა გკითხო - რატომ არის მნიშვნელოვანი იმის თრავიდან წარმოჩენა და გადააზრება რაც/ვინც ისტორიამ გარიყა?

     მეც ასე ვარ. საბოლოო ჯამში, მგონია, რომ ძაფების გაბმას ვცდილობთ. იმიტომ, რომ ძალიან გვჭირდება ძაფების გაბმა წინაპარ ქალებთან. ჩემთვის ფემინისტ ქალებთან ეს ბმა ბევრად უფრო ადვილი აღმოჩნდა, ვიდრე მწერალ ქალებთან. ისინი, როგორც ფემინისტები უფრო მმუხტავენ. ვიდრე, როგორც მწერალი ქალები. ეს, ალბათ, იმის გამო, რომ მათი ტექსტები, რაც შემორჩა უკიდურესად ფრაგმენტული, დაცენზურებული და პროპაგანდაგამოვლილია. მათ პირად ცხოვრებაზე ერაფერს ნახავ, მითუმეტეს ქვიარ ურთიერთობებზე. ტოტალიტარულ წარსულს ბევრი რამ ვერ გადაურჩა და რაც გადაურჩა, იმდენად დანაწევრებული და მცირეა, რომ ძაფების გაბმის საშუალებას მე პირადად არ მაძლევს. ამ დროს ძალიან მნიშვნელოვანია ისტორიის არსებობა. იმის შეხსენება, რომ რაღაც ტრადიციიდან მოვდივართ, რომელიც ქალებმა ამ ქვეყნის კონტექსტში და ამ ენაზე შექმნეს, პირველ რიგში, ქალის და ქალურობის თვითგამხატვით. ის, რომ ეს წარსული ჩემი ნიადაგი არაა და ის, რომ ვერც იმას ვამბობ, რომ მე მაგალითად, როგორც ავტორი, ქართული ლიტერატურის, რომელიმე ტრადიციიდან მოვდივარ, ჩემთვის ძალიან სევდიანია.

           1926 წელს გამოცემულ სამხატვრო სალიტერატურო ალმანახის 2-ე ნომერში (მოკლე ამონარიდს მკითხველს ქვემოთ ვთავაზობთ) დაიბეჭდა მარიჯანის ტექსტი „წიგნიდან: შემთხვევითი თემები“ სადაც მარიჯანი წერს: „მე ერთი საშინელი ნაკლი მაქვს: ცუდ გუნებაზე უნდა ვიყო, რომ კალამი ავიღო ხელში. ჩემი სასიხარულო ლექსებიც კი გაჯავრებით არის გამოწვეული „. მინდა გკითხო გაბრაზებული ქალის თემატიკის შესახებ. რამდენად მნიშვნელოვანია ხელოვნებაში ბრაზის გადმოტანა? რამდენად სიანტერესოა სხვებისთვის ეს გრძნობა თუ ემოცია?

         ბრაზი და მისი გამოხატვა ქალისთვის პოლიტიკურადაც მნიშვნელოვანია, მაგრამ ამისთვის ტაშს დიდად არავინ დაგიკრავს. გაბრაზებას არ მოაქვს მკითხველის დიდი ნაწილისთვის სიამოვნება, თუ ის თავადაც გაბრაზებული არაა და ეს გაცნობიერებული არა აქვს, რადგან მკითხველი სხვა ტიპის, პატრიარქატზე მორგებულ სიამოვნებას არის ნაჩვევი. ამიტომ, გაბრაზებული ქალის ხმა ლიტერატურაში დისკომფორტს ქმნის. ძალიან მნიშვნელოვანი მგონია ამ დისკომფორტის შექმნა სხვადასხვა არაპრივილეგირებული ჯგუფებისგან, რადგან ეს ბრაზი აუცილებლად გამოსახატია და ამ ბრაზით შეიძლება კიდეც შეიქმნას რაღაც სივრცეები გაერთიანებისთვის. მე ძალიან მომწონს, როცა, მაგალითად, ჩემს ბოლო რომანში, მთავარი გმირის, ეთეროს ბრაზის და გესლის გამოხატვა მკითხველის რაღაც ნაწილს დისკომფორტს უქმნის და ამაზე საკმაოდ მძაფრად რეაგირებენ. ამას ზუსტად იმას ვუკავშირებ, ტექსტი ქალის ბრაზის რამე ფორმით გამოხატვა პატრიარქალური ეგოს და მისთვის ნაჩვევ სიამოვნების მიღების საშუალებებს იად და ვარდად არ ეფინება.

         დღეს პირველად იბეჭდება, მარიჯანის გამოუქვეყნებელი ლექსი „შენ არ ყოფილხარ პირველი სატრფო“. 1926 წელს შექმნილი ეს ლექსი, თავის დროზე კრებულში არ მოხვდა. ის რამდენიმე წლის წინ ლაშა ბაქრაძის დახმარებით ლიტერატურის მუზეუმში დაცულ ხელნაწერებში ვიპოვეთ. როგორ ფიქრობ, რამ გამოიწვია მე-20 საუკუნის ამ ერთ-ერთი ყველაზე ვნებიანი ტექსტის ქართული ლექსის ანთოლოგიიდან ამოშლა?

         არადა, ამ დროს რა კარგია! მეც პირველად მესმის ეს ლექსი. აქ ისევ იმ საკითხთან მივდივართ, თუ ვის აქვს ძალაუფლება კრებული შეადგინოს და გამოსცეს. ისევ ვიკვეთებით პატრიარქალურ და ტოტალიტარულ ცენზურასთან. ან თვით-ცენზურასთანაც. ჩვენ არ ვიცით მსგავს კონტექსტში რა წნეხი შეიძლება ჰქონოდა თავად ავტორს, როგორც ქალს. იქნებ თვითონ შეიკავა თავი კრებულში ეს ლექსი შეეტანა? ამას ვერასოდეს გავიგებთ, მხოლოდ ვარაუდი შეგვიძლია.

          ამასთან დაკავშირებით მაინტერესებს, შენი აზრით სად გადის ზღვარი ავტორის პირადი ცხოვრების ხელშეუხელბლობასა და ხელოვნების ნიმუშის გამომზეურებას შორის? (ხშირად მსმენია, როგორ უფრთხილდებიან საქართველოში ოჯახის წევრები ავტორის [განსაკუთრებით ქალის] რეპუტაციას და მისი ნაშრომის გამომზეურებას ერიდებიან). რამდენად უნდოდა მარიჯანს ამ ლექსის გამოცემა, ან საკუთარი წერილების? რამდენად მართებულია მათი გამოცემა?

      ლექსსა და წერილს შორის დიდი სხვაობაა. ლექსს რომ წერ, რაც არ უნდა სათავისოდ წერდე, მაინც  მკითხველისთვის, ცოტა ფართო აუდიტორიისთვის წერ. პირად წერილს ძირითადად ერთი ადრესატი ჰყავს და ბევრად უფრო ინტიმურია. მკვლევარი, როგორ უნდა მოიქცეს ასეთ შემთხვევაში, როცა ძალიან ინტიმურ წერილს წააწყდება, ეს კიდევ სხვა ეთნიკური საკითხია, ასევე მკვლევრის პოზიციონერების და თავისთავად ინტერპრეტაციის საკითხი. აქ ძალიან ბევრი შრეა. სხვა საქმეა, თუ რამდენად არის შემორჩენილი რაიმე ტიპის ინტიმურობა ქალების არქივებში. როგორც წესი, გადაშლილია. ან თუ წააწყდები რამეს, შეიძლება ამ კაცის არქივში წააწყდე, ვისთანაც მისი ცხოვრება რომანტიკულად დაიკვეთა.

        ურბანული მითების საშუალებით ვიცით მარიჯანის მრავალმხრვი სიყვარულის ამბავი. ჩემთვის ძალიან საინტერესოა „პოლისიყვარული“ როგორც პროტესტის ფორმა, რომელიც ტოტალიტარული სისტემის წინააღმდეგ გასალაშქრად უარყოფს რომანტიულ ცხოვრების აქტს. ძალიან მაინტერესებს ამ თემის შესწავლა, მაგრა ვერაფერი ვიპოვე საბჭოთა სივრცის ჭრილში დაწერილი, ევროპაში უფრო ხშირად გვხვდება მსგავსი ისტორიები ავანგარდ ხეოვანთა ბიოგრაფიებში.

       ჰო, ძალიან ძნელია ამ თემაზე, თან საბჭოთა პერიოდთან დაკავშირებით რაიმე კვლევის პოვნა. სხვათა შორის, მარიჯანის თანამედროვე მწერალი ქალების მწირ არქივებთან მუშაობისას, მეც ის შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ მათ, მიუხედავად იმისა, რომ უმეტესობა ოფიციალურ ქორწინებაში იყო, საკმაოდ გახსნილი პირადი ცხოვრება ჰქონდათ. თავს არ იბოჭავდნენ. მაგრამ, არა მგონია, მათ ბიოგრაფიებში ამას გაესვას ხაზი. ქართველი ქალის და ქართველი პოეტის თუ მწერალი ქალის სურათ-ხატში ეს არ ჯდება.

როდესაც ქალი ავტორების ბიოგრაფიას ვიკვლევ,სულ მიჩნდება კითხვა თუ რატომ ვექცევი პატრიარქალური,ვიწრო,ორმხრივი გენდერული გამიჯვნის ჩარჩოებში (ქალი-კაცი),როდესაც მარიჯანის ბიოგრაფიას ქალის ჭრილში მიმოვიხილავ,მითუმეტეს როცა თვითონ გენდერის ცნება არ არის ფიქსირებული...

ჯერჯერობით,სხვა გზა არ არის. ამ ბინარულ ჩარჩოებში რომ არ მოექცე,ამისთვის მანამდე რაღაც ნიადაგი/სივრცე უნდა შეიქმნას. ქალები,როგორც ჯგუფი,საუკუნეების განმავლობაში იმდენად ამოშლილი ვიყავით ისტორიიდან,რომ ჯერ ამბავი ქალზე ან სხვა არაპრივილეგირებულ იდენტობებზე აგებული გადმოსახედიდან უნდა მოვყვეთ. ამ ფიქსაციებს ვერ დაძლევ, თუ სხვადასხვა პერსპექტივიდან არ გაიაზრებ კონტექსტს და მათ შორის,პირველ რიგში,ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს. ძალიან მნიშვნელოვანია ისტორიის შექმნა,მათ შორის ლიტერატურაში,ქალთა პერსპექტივიდან,რადგან ამ ისტორიის არსებობა,როგორც ეს უკვე ვთქვი,სხვა სითამამეს და იმპულსებს გაძლევს. ვისურვებდი,რომ ეს სითამამე და იმპულსები მარიჯანისგანაც მიმეღო როგორც ავტორს და გული მწყდება,რომ ასე არ მოხდა. ეს ზუსტად იმის ,,ბრალია’’, რომ მის ხმას ჩემამდე სრულყოფილად არ მოუღწევია ქართულ ლიტერატურაში ქალური ტრადიციის თუ ისტორიის დღემდე შეუქმნელობის გამო.

*ანა ჭილაძე,ფანქარი და გუაში ქაღალდზე,15x21,2021